Đột Quỵ ở Người Trẻ: Đi Tìm Những Nguyên Nhân Bất Ngờ và Hướng Đi Mới Cho Phòng Ngừa

I. Làn Sóng Đáng Báo Động: Đột Quỵ ở Người Trẻ – Một Thách Thức Sức Khỏe Cộng Đồng Mới Nổi

Đột quỵ, một tình trạng y tế nguy hiểm thường được cho là chỉ ảnh hưởng đến người cao tuổi, đang ngày càng cho thấy xu hướng tấn công những người trẻ tuổi với tần suất đáng báo động. Đây không còn là một vấn đề cá biệt mà đã trở thành một thách thức sức khỏe cộng đồng mới nổi trên toàn cầu, bao gồm cả Việt Nam, đòi hỏi sự quan tâm và hành động khẩn cấp.

A. Gia Tăng Tỷ Lệ Đột Quỵ Toàn Cầu ở Người Trẻ Tuổi (15-49 tuổi)

Trên phạm vi toàn cầu, các bằng chứng khoa học cho thấy một sự gia tăng đáng lo ngại về tỷ lệ đột quỵ ở nhóm người trẻ tuổi. Theo dữ liệu từ Nghiên cứu Gánh nặng Bệnh tật Toàn cầu (GBD) năm 2021, có khoảng 14,8% tổng số ca đột quỵ xảy ra ở những người trong độ tuổi từ 15 đến 49. Cụ thể hơn, vào năm 2021, tỷ lệ hiện mắc đột quỵ chuẩn hóa theo tuổi trên toàn cầu ở nhóm tuổi 15-39 là 757.234,61 trường hợp.1

Mặc dù tỷ lệ hiện mắc chuẩn hóa theo tuổi (ASRs) nhìn chung có xu hướng giảm từ năm 1990 đến 2021, số lượng tuyệt đối các ca đột quỵ mới mắc ở người trẻ (15-49 tuổi) lại tăng đến 36%. Điều đáng chú ý là từ năm 2015 đến 2021, tỷ lệ hiện mắc đột quỵ thiếu máu não cục bộ chuẩn hóa theo tuổi ở người trẻ (15-49 tuổi) đã tăng lên, với tỷ lệ thay đổi hàng năm ước tính là 0,65. Xu hướng gia tăng gần đây này là một mối lo ngại đặc biệt. Tỷ lệ hiện mắc đột quỵ thiếu máu não ở người trong độ tuổi lao động đã tăng gần gấp đôi từ năm 1990 đến 2013 ở cả các nước thu nhập cao và các nước thu nhập thấp đến trung bình, cho thấy tính chất lâu dài của xu hướng mới nổi này. Ước tính có khoảng 10-15% tổng số ca đột quỵ xảy ra ở người lớn từ 18-50 tuổi, một nhóm tuổi cũng có tỷ lệ hiện mắc ngày càng tăng các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn như thiếu máu do thiếu sắt (IDA).

Sự gia tăng này không chỉ là một con số thống kê mà còn phản ánh một sự thay đổi thực sự trong gánh nặng bệnh tật. Trong khi tỷ lệ đột quỵ chung có thể giảm do những tiến bộ trong quản lý ở người cao tuổi, sự gia tăng về số ca tuyệt đối và tỷ lệ mắc đột quỵ thiếu máu não gần đây ở người trẻ cho thấy một cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng tiềm ẩn, có thể chưa được đánh giá đúng mức. Đây không phải là một sự bất thường thống kê mà là một sự thay đổi thực sự trong gánh nặng bệnh tật, một "dịch bệnh tiềm ẩn" bởi nhận thức cộng đồng thường vẫn gắn liền đột quỵ chủ yếu với người già.

B. Xu Hướng tại Việt Nam và Đông Nam Á (SEA)

Khu vực Đông Nam Á (SEA), bao gồm cả Việt Nam, cũng không nằm ngoài xu hướng đáng lo ngại này. Các dữ liệu gần đây cho thấy tỷ lệ đột quỵ ở thanh thiếu niên và người trẻ tuổi (15–39 tuổi) tại SEA đang gia tăng. Đột quỵ hiện là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở nhiều quốc gia SEA.

Tại Việt Nam, đột quỵ là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong và tàn tật, vượt qua cả bệnh tim mạch. Tỷ lệ hiện mắc đột quỵ chuẩn hóa theo tuổi (ASR) tại Việt Nam là 203,36 trên 100.000 dân vào năm 2021, cao hơn so với mức trung bình của khu vực SEA (187,98) và toàn cầu (141,55). Mặc dù ASR chung của đột quỵ tại Việt Nam có giảm nhẹ từ 1990-2021, nhưng đối với nhóm tuổi cụ thể từ 20-54, tỷ lệ mắc đột quỵ lại tăng lên.2 Điều này phù hợp với xu hướng toàn cầu về việc dân số trẻ ngày càng bị ảnh hưởng nhiều hơn.

Tỷ lệ các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, đái tháo đường, hút thuốc lá và thiếu vận động thể lực được dự báo sẽ tăng ở SEA, càng làm gia tăng tỷ lệ đột quỵ. Sự chênh lệch trong việc tiếp cận và chất lượng chăm sóc sức khỏe ở SEA càng làm phức tạp thêm việc quản lý đột quỵ. Tỷ lệ mắc đột quỵ ở Việt Nam cao hơn cả mức trung bình khu vực và toàn cầu là một dấu hiệu cảnh báo quan trọng. Kết hợp với xu hướng gia tăng đột quỵ ở nhóm tuổi 20-54, điều này cho thấy Việt Nam có thể đang đối mặt với các yếu tố nguy cơ đặc thù hoặc trầm trọng hơn, đòi hỏi các cuộc điều tra khẩn cấp và biện pháp can thiệp mục tiêu.

C. Gánh Nặng Con Người và Kinh Tế

Đột quỵ ở người trẻ gây ra những hậu quả nặng nề về sức khỏe và kinh tế. Nó không chỉ cướp đi sinh mạng mà còn để lại những di chứng tàn tật nghiêm trọng, ảnh hưởng đến những năm tháng làm việc hiệu quả nhất của cuộc đời.

Trên toàn cầu, vào năm 2021, ở nhóm tuổi 15-39, đột quỵ đã gây ra 8,72 triệu năm sống điều chỉnh theo mức độ tàn tật (DALYs) và 122.742 ca tử vong.1 Từ năm 1990 đến 2021, tổng số DALYs liên quan đến đột quỵ ở người trẻ do các yếu tố nguy cơ đã tăng 12%, chủ yếu do tăng huyết áp tâm thu, ô nhiễm không khí dạng hạt, chỉ số khối cơ thể (BMI) cao và cholesterol LDL cao.

Tỷ lệ tử vong dài hạn ở bệnh nhân đột quỵ trẻ tuổi vẫn cao gấp bốn lần so với dân số chung cùng độ tuổi, với nguyên nhân tim mạch là chủ yếu. Tỷ lệ đột quỵ tái phát có thể lên tới 15% sau 10 năm. Những người trẻ sống sót sau đột quỵ thường phải đối mặt với các hậu quả bất lợi lâu dài khác bao gồm động kinh, đau mạn tính, các vấn đề về nhận thức và trầm cảm.

Mỗi ca đột quỵ ở người trẻ mang lại một gánh nặng xã hội và kinh tế lớn hơn và kéo dài hơn so với đột quỵ ở người lớn tuổi, những người có thể có ít năm làm việc và sống còn lại hơn. Tác động gợn sóng của một cơn đột quỵ ở tuổi 30 có nghĩa là hàng thập kỷ tàn tật tiềm ẩn, mất thu nhập, gánh nặng chăm sóc và giảm chất lượng cuộc sống, ảnh hưởng không chỉ đến cá nhân mà còn cả gia đình và nền kinh tế. Điều này nhấn mạnh tính cấp thiết của việc phòng ngừa ở người trẻ.

Bảng 1: Xu Hướng Tỷ Lệ Đột Quỵ Thiếu Máu Não Cục Bộ ở Người Trẻ (15-49 tuổi) – Toàn Cầu và Việt Nam

Chỉ Số	Số Liệu	Nguồn
Tỷ lệ đột quỵ chuẩn hóa theo tuổi toàn cầu (15-39 tuổi, 2021)	757.234,61 ca	1
Tỷ lệ tăng số ca đột quỵ mới mắc toàn cầu (15-49 tuổi, 1990-2021)	36%
Thay đổi tỷ lệ phần trăm hàng năm ước tính của tỷ lệ đột quỵ thiếu máu não cục bộ chuẩn hóa theo tuổi toàn cầu (15-49 tuổi, 2015-2021)	Tăng 0,65
Tỷ lệ mắc đột quỵ chuẩn hóa theo tuổi của Việt Nam (mọi lứa tuổi, 2021) so với SEA và toàn cầu	Việt Nam: 203,36/100.000; SEA: 187,98/100.000; Toàn cầu: 141,55/100.000
Xu hướng tỷ lệ mắc đột quỵ ở Việt Nam cho nhóm tuổi 20-54 (1990-2021)	Tăng	2

Bảng này cung cấp một cái nhìn tổng quan về quy mô và xu hướng đáng báo động của đột quỵ ở người trẻ, làm nổi bật tính cấp thiết của vấn đề cả trên bình diện toàn cầu và tại Việt Nam.

II. Vén Màn Thủ Phạm: Phổ Rộng Các Yếu Tố Nguy Cơ Gây Đột Quỵ ở Người Trẻ

Trong khi đột quỵ ở người lớn tuổi thường liên quan chặt chẽ đến các yếu tố nguy cơ mạch máu truyền thống, bức tranh ở người trẻ lại phức tạp hơn nhiều, với sự góp mặt của cả những yếu tố truyền thống và một loạt các yếu tố phi truyền thống, đôi khi gây bất ngờ.

A. Yếu Tố Nguy Cơ Truyền Thống: Vẫn Giữ Vai Trò Quan Trọng ở Người Trẻ

Mặc dù báo cáo này tập trung vào các nguyên nhân "bất ngờ", điều quan trọng là phải thừa nhận rằng các yếu tố nguy cơ mạch máu truyền thống vẫn đóng một vai trò đáng kể trong việc gây ra đột quỵ ở người trẻ. Các yếu tố này bao gồm tăng huyết áp, đái tháo đường, béo phì, hút thuốc lá, rối loạn lipid máu, và sử dụng chất kích thích hoặc rượu bia.

Trong nghiên cứu của Gollamudi, nhóm bệnh nhân trẻ tuổi bị đột quỵ (Nhóm A) có tỷ lệ tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn lipid máu, hút thuốc lá và béo phì cao hơn so với nhóm đối chứng. Trên toàn cầu, đối với nhóm tuổi 15-39, các nguy cơ chuyển hóa (46,2%) và tăng huyết áp tâm thu (37,87%) là những yếu tố chính góp phần vào tỷ lệ tử vong liên quan đến đột quỵ.1 Một nghiên cứu trên bệnh nhân đột quỵ trẻ tuổi cho thấy 62,9% có ít nhất một yếu tố nguy cơ có thể thay đổi được, trong đó tăng huyết áp (32,6%) và đái tháo đường (19,1%) là phổ biến.3

Tăng huyết áp là yếu tố nguy cơ truyền thống quan trọng nhất và sự đóng góp của nó tăng theo tuổi, ngay cả trong nhóm người trẻ tuổi. Ví dụ, nguy cơ quy thuộc quần thể (PAR) của nó là 27,8% đối với nam và 26,7% đối với nữ trong độ tuổi 45-55. Thiếu hoạt động thể chất, tiêu thụ rượu bia quá mức và hút thuốc lá là những yếu tố nguy cơ hành vi đáng kể. Thiếu hoạt động thể chất có PAR lên đến 60% trong một nghiên cứu về bệnh nhân đột quỵ trẻ tuổi.

B. Yếu Tố Nguy Cơ Phi Truyền Thống và "Bất Ngờ": Ngày Càng Được Chú Ý

Người trẻ tuổi có một phổ rộng hơn đáng kể các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn và nguyên nhân được công nhận gây ra đột quỵ so với bệnh nhân lớn tuổi. Điều này cho thấy sự cần thiết phải có một tư duy chẩn đoán và phòng ngừa khác biệt cho nhóm tuổi này.

1. Đau nửa đầu (Migraine), đặc biệt là Migraine có Aura:

Đau nửa đầu, nhất là loại có tiền triệu (aura), đã được xác định là một yếu tố nguy cơ phi truyền thống hàng đầu gây đột quỵ không rõ nguyên nhân ở người lớn dưới 50 tuổi, đặc biệt là ở phụ nữ.4 Nguy cơ quy thuộc quần thể (PAR) của nó là khoảng 46% đối với đột quỵ ở những người có lỗ bầu dục thông (PFO) và khoảng 23% đối với những người không có PFO.4 Đau nửa đầu là yếu tố nguy cơ phi truyền thống quan trọng nhất ở người lớn từ 18-35 tuổi, với PAR là 20,1% đối với nam và 34,5% đối với nữ. Sự đóng góp của nó giảm dần theo tuổi trong nhóm người trẻ tuổi.

1. Lỗ Bầu Dục Thông (Patent Foramen Ovale - PFO):

PFO là một khuyết tật tim bẩm sinh phổ biến (một lỗ giữa hai buồng nhĩ trên của tim), thường vô hại nhưng được biết là làm tăng nguy cơ đột quỵ.4 Đột quỵ không rõ nguyên nhân ở người lớn (18-49 tuổi) có PFO thường liên quan chặt chẽ hơn với các yếu tố nguy cơ phi truyền thống (như đau nửa đầu, bệnh gan, ung thư) hơn là các yếu tố truyền thống.4 Đối với các ca đột quỵ liên quan đến PFO, các yếu tố nguy cơ phi truyền thống chiếm 49% trường hợp, so với 34% đối với các yếu tố truyền thống.4

1. Các Yếu Tố Phi Truyền Thống Khác:

Các yếu tố này bao gồm cục máu đông trong tĩnh mạch (huyết khối tĩnh mạch), bệnh thận mạn tính, bệnh gan mạn tính, ung thư, bệnh tự miễn và các tình trạng tăng đông máu (thrombophilia).4 Ở người lớn từ 18-34 tuổi, nhiều ca đột quỵ liên quan đến các yếu tố nguy cơ phi truyền thống (PAR: 31,4% ở nam, 42,7% ở nữ) hơn là các yếu tố truyền thống (PAR: 25,3% ở nam, 33,3% ở nữ). Mỗi yếu tố nguy cơ phi truyền thống bổ sung làm tăng nguy cơ đột quỵ lên 70% ở những người không có PFO.4

1. Các Yếu Tố Liên Quan Đến Thai Kỳ và Sử Dụng Thuốc Tránh Thai Đường Uống:

Các yếu tố đặc thù theo tuổi ở người trẻ bao gồm mang thai/thời kỳ hậu sản và sử dụng thuốc tránh thai đường uống. Các yếu tố nguy cơ đặc thù ở phụ nữ (ví dụ: đái tháo đường thai kỳ, các biến chứng thai kỳ) làm tăng nguy cơ đột quỵ lên 70% một cách độc lập với các yếu tố nguy cơ truyền thống và phi truyền thống trong một nghiên cứu.4 Việc nhận biết các nguy cơ như biến chứng thai kỳ là những yếu tố đóng góp đáng kể vào nguy cơ đột quỵ ở phụ nữ trẻ là rất quan trọng.

1. Bóc Tách Động Mạch (Arterial Dissection):

Trong một nghiên cứu về bệnh nhân đột quỵ thiếu máu não cục bộ trẻ tuổi, bóc tách động mạch là nguyên nhân được xác định thường xuyên nhất trong nhóm "đột quỵ do nguyên nhân xác định khác" (SOC) (chiếm 75% các trường hợp SOC).3

1. Đột Quỵ Không Rõ Nguyên Nhân (Stroke of Undetermined Cause - SUC):

Một tỷ lệ đáng kể các ca đột quỵ ở người trẻ vẫn không xác định được nguyên nhân (đột quỵ ẩn). Trong một nghiên cứu, SUC là phân nhóm phổ biến nhất, chiếm 58,4%.3 Điều này nhấn mạnh thách thức chẩn đoán và tầm quan trọng của việc điều tra các yếu tố phi truyền thống.

Sự thay đổi trong mô hình nguy cơ ở người trẻ, đặc biệt là ở nhóm tuổi rất trẻ (ví dụ dưới 35), cho thấy các yếu tố phi truyền thống như đau nửa đầu, và có thể cả các tình trạng khác như bệnh tự miễn hoặc rối loạn tăng đông, đóng vai trò tương đối lớn hơn so với các yếu tố truyền thống. Đây là một sự thay đổi "bất ngờ" so với hồ sơ nguy cơ thường thấy ở bệnh nhân đột quỵ lớn tuổi và đòi hỏi một tư duy chẩn đoán và phòng ngừa khác biệt cho nhóm tuổi này. Việc sàng lọc đơn thuần các yếu tố như tăng huyết áp, đái tháo đường và cholesterol có thể bỏ sót một tỷ lệ lớn những người trẻ có nguy cơ.

Tỷ lệ cao các trường hợp "đột quỵ không rõ nguyên nhân" (SUC) 3 kết hợp với phát hiện rằng đột quỵ liên quan đến PFO có mối liên hệ chặt chẽ hơn với các yếu tố phi truyền thống 4 cho thấy một sự tương tác phức tạp. PFO có thể hoạt động như một con đường cho các cục máu đông phát sinh từ các tình trạng liên quan đến các nguy cơ phi truyền thống (ví dụ, tăng đông máu do thrombophilia, hoặc thuyên tắc nghịch thường được tạo điều kiện bởi những thay đổi sinh lý liên quan đến đau nửa đầu). Một PFO có thể không phải là một yếu tố nguy cơ độc lập đối với nhiều người, mà trở thành một con đường quan trọng khi kết hợp với các tình trạng toàn thân khác, thường bị bỏ qua này. Điều này làm cho việc điều tra các yếu tố phi truyền thống càng trở nên quan trọng hơn ở những bệnh nhân đột quỵ ẩn trẻ tuổi được phát hiện có PFO.

Trong khi thiếu máu do thiếu sắt (sẽ được thảo luận sau) ảnh hưởng không cân đối đến phụ nữ, các yếu tố phi truyền thống khác cũng cho thấy các mô hình đặc thù theo giới. Đau nửa đầu có aura đặc biệt nổi bật ở phụ nữ trẻ, và "các yếu tố nguy cơ đặc thù của phụ nữ" như biến chứng thai kỳ đóng góp đáng kể. Điều này nhấn mạnh rằng việc phòng ngừa đột quỵ ở phụ nữ trẻ đòi hỏi một cái nhìn rộng hơn là chỉ giải quyết IDA hoặc các nguy cơ truyền thống. Hồ sơ nguy cơ ở phụ nữ trẻ là đặc biệt phức tạp, liên quan đến ảnh hưởng của nội tiết tố, sức khỏe sinh sản và các tình trạng như đau nửa đầu, bên cạnh các yếu tố truyền thống và IDA.

Bảng 2: Các Yếu Tố Nguy Cơ Chính Gây Đột Quỵ Thiếu Máu Não Cục Bộ ở Người Trẻ (15-49 tuổi)

Loại Yếu Tố Nguy Cơ	Yếu Tố Nguy Cơ Cụ Thể	Ghi Chú/Tỷ Lệ PAR (nếu có)	Nguồn Tham Khảo
Yếu Tố Truyền Thống	Tăng huyết áp	PAR 37,87% (tử vong do đột quỵ, 15-39 tuổi); PAR 27,8% (nam), 26,7% (nữ) (45-55 tuổi)
	Đái tháo đường	19,1% bệnh nhân đột quỵ trẻ có ĐTĐ
	Rối loạn lipid máu	Tỷ lệ cao hơn ở nhóm đột quỵ trẻ
	Hút thuốc lá	Tỷ lệ cao hơn ở nhóm đột quỵ trẻ
	Béo phì	Tỷ lệ cao hơn ở nhóm đột quỵ trẻ
	Thiếu hoạt động thể chất	PAR 60% (một nghiên cứu ở người trẻ)
Yếu Tố Phi Truyền Thống	Đau nửa đầu (đặc biệt có aura)	PAR ~46% (đột quỵ với PFO), ~23% (đột quỵ không PFO); PAR 20,1% (nam), 34,5% (nữ) (18-35 tuổi)
	Lỗ bầu dục thông (PFO)	Liên quan đến 49% ca đột quỵ với PFO (do yếu tố phi truyền thống)
	Huyết khối tĩnh mạch	Tăng nguy cơ 70% (không PFO)
	Bệnh thận/gan mạn tính	Tăng nguy cơ 70% (không PFO)
	Ung thư	Tăng nguy cơ 70% (không PFO)
	Bệnh tự miễn	Đóng góp vào đột quỵ ở người trẻ
	Tình trạng tăng đông (Thrombophilia)	Đóng góp vào đột quỵ ở người trẻ
	Bóc tách động mạch	75% các ca SOC trong một nghiên cứu	3
Yếu Tố Đặc Thù Nữ Giới	Mang thai/Hậu sản	Yếu tố nguy cơ đặc thù tuổi
	Sử dụng thuốc tránh thai đường uống	Yếu tố nguy cơ đặc thù tuổi
	Biến chứng thai kỳ (ví dụ: ĐTĐ thai kỳ)	Tăng nguy cơ đột quỵ 70% độc lập

Bảng này cung cấp một cái nhìn tổng quan về sự đa dạng của các yếu tố nguy cơ, nhấn mạnh rằng việc đánh giá nguy cơ đột quỵ ở người trẻ cần một cách tiếp cận toàn diện hơn.

III. Câu Hỏi Về Sắt: Mối Liên Hệ "Bất Ngờ" Giữa Thiếu Máu và Đột Quỵ ở Người Trẻ?

Trong số các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn gây đột quỵ ở người trẻ, thiếu máu do thiếu sắt (IDA) gần đây đã nổi lên như một "thủ phạm bất ngờ" tiềm tàng, thu hút sự chú ý của giới y khoa. Mặc dù là một tình trạng phổ biến, đặc biệt ở phụ nữ trẻ, vai trò của IDA trong sinh bệnh học đột quỵ vẫn đang được tích cực làm sáng tỏ.

A. Tìm Hiểu Về Thiếu Máu Do Thiếu Sắt (IDA)

Định nghĩa và Cơ chế: IDA là dạng thiếu máu phổ biến nhất trên toàn cầu, xảy ra khi cơ thể không có đủ lượng sắt dự trữ để hỗ trợ sản xuất các tế bào hồng cầu và hemoglobin. Hemoglobin là một protein trong hồng cầu, rất quan trọng cho việc vận chuyển oxy đến các mô của cơ thể.

Nguyên nhân: Các nguyên nhân phổ biến của IDA bao gồm mất máu (ví dụ: kinh nguyệt nhiều, chảy máu đường tiêu hóa), chế độ ăn không cung cấp đủ sắt, suy giảm hấp thu sắt (ví dụ: bệnh celiac, phẫu thuật đường ruột), và nhu cầu sắt tăng cao trong thai kỳ.5

Triệu chứng: Các triệu chứng thường gặp bao gồm mệt mỏi, suy nhược, da xanh xao, khó thở, đau đầu, chóng mặt, tay chân lạnh, móng tay giòn dễ gãy, và hội chứng pica (thèm ăn những thứ không phải thực phẩm như đất sét, đá lạnh).5

Chẩn đoán: Chẩn đoán IDA dựa trên các xét nghiệm máu, bao gồm công thức máu toàn phần (CBC) cho thấy hemoglobin (Hg) và hematocrit (Hct) thấp, thể tích trung bình hồng cầu (MCV) thấp, ferritin huyết thanh thấp (cho thấy dự trữ sắt cạn kiệt), sắt huyết thanh (Fe) thấp, và khả năng gắn sắt toàn phần (TIBC) hoặc transferrin cao.5

Tỷ lệ Hiện mắc Toàn cầu: Thiếu máu ảnh hưởng đến khoảng một phần tư dân số toàn cầu (1,92 tỷ người vào năm 2021). Thiếu sắt trong chế độ ăn là nguyên nhân hàng đầu, chiếm 66,2% tổng số trường hợp thiếu máu vào năm 2021 (ảnh hưởng đến 825 triệu phụ nữ và 444 triệu nam giới trên toàn cầu).7

Tỷ lệ Hiện mắc ở Phụ nữ Trẻ: Trên toàn cầu, vào năm 2021, 33,7% phụ nữ từ 15-49 tuổi bị thiếu máu, so với 11,3% nam giới cùng độ tuổi.7 IDA ảnh hưởng không cân đối đến phụ nữ do mất máu trong kỳ kinh nguyệt và nhu cầu sắt tăng cao trong thai kỳ. Hơn một phần ba phụ nữ dưới 50 tuổi bị thiếu sắt.

Ảnh hưởng Sức khỏe Chung: IDA không được điều trị có thể dẫn đến các vấn đề về tim mạch, biến chứng trong thai kỳ (sinh non, trẻ nhẹ cân), và chậm phát triển ở trẻ em. Thiếu máu ở mẹ có liên quan đến thiểu năng trí tuệ, rối loạn phổ tự kỷ và ADHD ở trẻ.

B. Nghiên Cứu Của Tiến Sĩ Jahnavi Gollamudi: IDA Là Yếu Tố Nguy Cơ Đột Quỵ Độc Lập

Một nghiên cứu quan trọng do Tiến sĩ Jahnavi Gollamudi và các đồng nghiệp thực hiện, được công bố trên tạp chí EJHaem, đã đưa ra bằng chứng cho thấy IDA làm tăng đáng kể và độc lập nguy cơ đột quỵ thiếu máu não cục bộ ở người trẻ tuổi.

Phát hiện Chính: Nghiên cứu này cho thấy IDA là một yếu tố nguy cơ độc lập, làm tăng đáng kể khả năng bị đột quỵ thiếu máu não ở người trẻ.

Phương pháp Nghiên cứu:

• Đây là một phân tích hồi cứu dữ liệu hồ sơ sức khỏe từ hơn 300 bệnh viện trên khắp Hoa Kỳ, bao gồm những bệnh nhân từ 15-50 tuổi.8
• Bệnh nhân được chia thành Nhóm A (những người bị đột quỵ thiếu máu não lần đầu) và Nhóm B (những người không có tiền sử đột quỵ).8
• Các trường hợp loại trừ bao gồm các tình trạng như tăng tiểu cầu, bệnh ác tính, rung nhĩ, bệnh hồng cầu hình liềm, mang thai, sử dụng thuốc tránh thai đường uống trong vòng một năm trước khi đột quỵ.8
• Tổng số bệnh nhân được xác định là 21.802.239. Nhóm A có 36.989 bệnh nhân; Nhóm B có 21.765.250 bệnh nhân.8

Kết quả Định lượng:

• Tình trạng IDA có từ trước được ghi nhận ở 5,1% (1.880 bệnh nhân) trong nhóm đột quỵ (Nhóm A) so với 1,10% (241.110 người tham gia) ở nhóm không đột quỵ (Nhóm B).8
• Sau khi phân tích đa biến, điều chỉnh các yếu tố nguy cơ khác (như tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn lipid máu, hút thuốc lá, béo phì), IDA có liên quan đến việc tăng 39% nguy cơ đột quỵ thiếu máu não cục bộ (P < 0,001).8
• Một tương tác có ý nghĩa thống kê đã được tìm thấy giữa IDA, tuổi tác và chủng tộc không phải da trắng đối với đột quỵ thiếu máu não cục bộ (P < 0,05). Người Mỹ gốc Phi trưởng thành từ 20–39 tuổi bị IDA có khả năng bị đột quỵ thiếu máu não cục bộ cao hơn so với người da trắng trưởng thành từ 40–50 tuổi bị IDA.8

Kết luận của Nghiên cứu: Các tác giả đã chứng minh mối liên quan giữa IDA có từ trước và đột quỵ thiếu máu não cục bộ ở người trẻ tuổi và kêu gọi các chiến lược sàng lọc IDA hiệu quả khẩn cấp ở nhóm dân số này để giảm thiểu các biến chứng sau đó.8 Họ lưu ý rằng IDA thường không được chẩn đoán đầy đủ (tỷ lệ hiện mắc trong nghiên cứu là 1,11% so với 5% được báo cáo trước đó).

Phát hiện về việc tăng 39% nguy cơ đột quỵ là rất đáng kể, bởi IDA là một tình trạng phổ biến, có thể nhận biết và quan trọng hơn là có thể điều trị được. Nếu mối liên hệ này được xác nhận, ngay cả khi không hoàn toàn là nguyên nhân trực tiếp trong mọi trường hợp, việc giải quyết IDA có thể là một biện pháp can thiệp y tế công cộng tương đối đơn giản và hiệu quả để phòng ngừa đột quỵ ở một nhóm dân số trẻ, dễ bị tổn thương, đặc biệt là phụ nữ. Sự "bất ngờ" nằm ở tác động tiềm tàng của một tình trạng thiếu hụt phổ biến như vậy.

C. Cơ Chế Sinh Học Được Đề Xuất Liên Kết IDA Với Đột Quỵ

Mặc dù cơ chế chính xác vẫn chưa được hiểu đầy đủ, một số giả thuyết đã được đưa ra để giải thích mối liên hệ tiềm ẩn giữa IDA và đột quỵ 9:

• Tăng Tiểu Cầu (Thrombocytosis): IDA thường đi kèm với tình trạng tăng tiểu cầu phản ứng. Số lượng tiểu cầu tăng cao này, cùng với khả năng hoạt hóa và chức năng tiểu cầu bất thường, được cho là thúc đẩy tình trạng tăng đông và hình thành cục máu đông, đặc biệt ở những người có bệnh xơ vữa động mạch tiềm ẩn.9
• Giảm Khả Năng Biến Dạng Của Hồng Cầu: Tình trạng hồng cầu nhỏ (microcytosis) trong IDA làm giảm khả năng biến dạng của hồng cầu. Điều này, cùng với khả năng tăng độ nhớt máu do các tế bào hồng cầu nhỏ, có thể làm thay đổi mô hình dòng chảy của máu và góp phần vào tình trạng tăng đông.9
• Thiếu Oxy Do Thiếu Máu / "Nhồi Máu Do Thiếu Máu": Thiếu máu làm giảm khả năng vận chuyển oxy của máu. Điều này có thể làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu oxy cục bộ ở các vùng não đã bị suy giảm tưới máu. Sự gia tăng lưu lượng máu bù trừ để chống lại tình trạng thiếu oxy có thể gây tổn thương nội mô, dẫn đến kết tập tiểu cầu và hình thành cục máu đông.9
• Các mối liên quan khác được báo cáo: IDA có liên quan đến phù gai thị, tăng áp lực nội sọ vô căn và huyết khối xoang tĩnh mạch, đây cũng là những tình trạng mạch máu não.9

D. Đánh Giá Phản Biện: Nghiên Cứu Ngẫu Nhiên Hóa Mendel (Mendelian Randomization)

Một nghiên cứu ngẫu nhiên hóa Mendel hai mẫu hai chiều (MR) được công bố trên tạp chí Frontiers in Neurology (2024) đã điều tra mối quan hệ nhân quả giữa IDA và đột quỵ thiếu máu não cục bộ (IS) và các phân nhóm của nó.10

Phương pháp Nghiên cứu: Nghiên cứu sử dụng các biến thể di truyền (SNPs) làm biến công cụ cho IDA và IS từ các tập đoàn lớn (FinnGen, MEGASTROKE), chủ yếu ở các quần thể gốc Âu. Các nghiên cứu MR nhằm mục đích giảm thiểu các vấn đề về yếu tố gây nhiễu và quan hệ nhân quả ngược chiều vốn có trong các nghiên cứu quan sát.10

Phát hiện:

• Nghiên cứu không tìm thấy mối liên quan nhân quả có ý nghĩa thống kê giữa IDA được dự đoán về mặt di truyền và IS (bất kỳ loại nào) hoặc các phân nhóm của nó (đột quỵ do động mạch lớn (LAS), đột quỵ do tim (CES), đột quỵ do mạch máu nhỏ (SVS)).
  • IDA đối với IS: OR [95% CI] = 0,977 [0,863–1,106]; p = 0,716.10
  • IDA đối với LAS: OR [95% CI] = 1,158 [0,771–1,740]; p = 0,479.10
  • IDA đối với CES: OR [95% CI] = 1,065 [0,882–1,285]; p = 0,512.10
  • IDA đối với SVS: OR [95% CI] = 1,138 [0,865–1,498]; p = 0,357.10
• Phân tích MR ngược chiều cũng không tìm thấy tác động nhân quả của IS hoặc các phân nhóm của nó đối với IDA.10
• Các phân tích độ nhạy không cho thấy sự không đồng nhất đáng kể hoặc tính đa hướng ngang (horizontal pleiotropy).10

Kết luận: Nghiên cứu MR này cho thấy không có tác động nhân quả của IDA đối với IS hoặc các phân nhóm của nó, và ngược lại.10 Các tác giả lưu ý rằng các nghiên cứu quan sát cho thấy mối liên quan có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố gây nhiễu hoặc quan hệ nhân quả ngược chiều.

E. Tổng Hợp Bằng Chứng: Mối Liên Quan và Quan Hệ Nhân Quả

Nghiên cứu của Gollamudi 8 và các nghiên cứu khác thiết lập một mối liên quan thống kê giữa IDA và nguy cơ đột quỵ thiếu máu não cục bộ gia tăng ở người trẻ tuổi. Mức tăng nguy cơ 39% là một con số có ý nghĩa lâm sàng.

Nghiên cứu MR 10 thách thức một mối liên hệ nhân quả trực tiếp, cho thấy mối liên quan được quan sát trong các nghiên cứu khác có thể là do các yếu tố gây nhiễu chưa được tính đến đầy đủ, hoặc IDA là một dấu hiệu của các vấn đề tiềm ẩn khác chứ không phải là nguyên nhân trực tiếp.

Điều quan trọng cần xem xét là các nghiên cứu MR dựa vào các yếu tố đại diện di truyền cho phơi nhiễm và có những hạn chế riêng (ví dụ: có thể không nắm bắt được tác động của IDA mắc phải, mức độ nghiêm trọng/thời gian khác nhau, hoặc tương tác gen-môi trường phức tạp). Nghiên cứu MR cũng chủ yếu được thực hiện trên các quần thể người châu Âu.

Các cơ chế sinh học được đề xuất (tăng tiểu cầu, thiếu oxy) 9 đưa ra những con đường hợp lý mà qua đó IDA nghiêm trọng hoặc mạn tính có thể góp phần vào tình trạng tiền huyết khối, ngay cả khi khuynh hướng di truyền đối với IDA không trực tiếp gây ra đột quỵ.

Sự mâu thuẫn trực tiếp giữa mối liên quan mạnh mẽ được tìm thấy trong nghiên cứu quan sát lớn của Gollamudi 8 và việc thiếu mối liên hệ nhân quả trong nghiên cứu MR 10 tạo ra một câu đố khoa học. Điều này không nhất thiết làm mất giá trị của mối liên quan mà cho thấy mối quan hệ này rất phức tạp. IDA có thể là một dấu hiệu nguy cơ hoặc một yếu tố đóng góp gián tiếp tương tác với các yếu tố khác, thay vì là một nguyên nhân di truyền trực tiếp, độc lập gây đột quỵ. Sự thật có thể nằm ở sự tinh tế: IDA được xác định về mặt di truyền có thể không gây đột quỵ, nhưng IDA mắc phải nghiêm trọng (ví dụ, do kinh nguyệt nhiều hoặc chế độ ăn uống kém) vẫn có thể tạo ra các điều kiện sinh lý (như tăng tiểu cầu hoặc thiếu oxy do thiếu máu) làm tăng nguy cơ đột quỵ, đặc biệt khi có các yếu tố nguy cơ khác.

Phát hiện của Gollamudi rằng người Mỹ gốc Phi trưởng thành từ 20–39 tuổi bị IDA có khả năng bị đột quỵ thiếu máu não cục bộ cao hơn so với người da trắng trưởng thành từ 40–50 tuổi bị IDA 8 là một điểm quan trọng. Điều này cho thấy tác động của IDA đối với nguy cơ đột quỵ có thể không đồng nhất giữa các quần thể và có thể bị khuếch đại bởi các yếu tố kinh tế xã hội, di truyền hoặc chênh lệch trong tiếp cận chăm sóc sức khỏe phổ biến ở một số nhóm chủng tộc/dân tộc nhất định. Nghiên cứu MR 10 chủ yếu được thực hiện trên các quần thể người châu Âu, vì vậy nó có thể không nắm bắt được những tương tác đặc thù theo chủng tộc này.

Bảng 3: Tỷ Lệ Hiện Mắc Thiếu Máu Do Thiếu Sắt (IDA) – Toàn Cầu và Việt Nam, Tập Trung vào Phụ Nữ Trong Độ Tuổi Sinh Sản (15-49 tuổi)

Chỉ Số	Số Liệu	Nguồn
Tỷ lệ thiếu máu toàn cầu ở phụ nữ 15-49 tuổi (2021)	33,7%	7
Tỷ lệ phần trăm các ca thiếu máu toàn cầu do thiếu sắt trong chế độ ăn (2021)	66,2%	7
Tỷ lệ thiếu máu ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản (15-49 tuổi) tại Việt Nam (2019)	20,6%	11
Tỷ lệ các ca thiếu máu tại Việt Nam do thiếu sắt (2021)	68,84%	11
Tỷ lệ các ca thiếu máu do thiếu sắt ở nữ giới tại Việt Nam (2021)	75,04% (trong số các ca thiếu máu ở nữ)	11

Bảng này cho thấy quy mô của vấn đề IDA, đặc biệt là ở phụ nữ trẻ, một nhóm dân số quan trọng đối với cả IDA và trọng tâm của nghiên cứu Gollamudi.

Bảng 4: Tóm Tắt Bằng Chứng Chính: Thiếu Máu Do Thiếu Sắt và Nguy Cơ Đột Quỵ Thiếu Máu Não Cục Bộ ở Người Trẻ

Bằng Chứng	Nghiên Cứu Quan Sát của Gollamudi và cs.	Nghiên Cứu Ngẫu Nhiên Hóa Mendel (Frontiers in Neurology)	Cơ Chế Đề Xuất
Đối tượng	Người trẻ tuổi (15-50)	Chủ yếu là người gốc Âu	-
Phát hiện chính	Tăng 39% nguy cơ đột quỵ thiếu máu não cục bộ với IDA có từ trước (độc lập với các yếu tố nguy cơ khác).	Không có tác động nhân quả của IDA được dự đoán về mặt di truyền đối với đột quỵ thiếu máu não cục bộ hoặc các phân nhóm của nó.	Tăng tiểu cầu, Giảm khả năng biến dạng của hồng cầu, Thiếu oxy do thiếu máu.
Giá trị P / OR (95% CI)	P < 0,001	IDA đối với IS: OR 0,977 [0,863–1,106]; p=0,716. <br> IDA đối với LAS: OR 1,158 [0,771–1,740]; p=0,479. <br> IDA đối với CES: OR 1,065 [0,882–1,285]; p=0,512. <br> IDA đối với SVS: OR 1,138 [0,865–1,498]; p=0,357.	-
Kết luận	Chứng minh mối liên quan; cần thiết sàng lọc khẩn cấp.	Không tìm thấy mối liên hệ nhân quả; các phát hiện quan sát có thể do yếu tố gây nhiễu.	Các cơ chế này có thể giải thích cách IDA góp phần vào nguy cơ đột quỵ.
Nguồn	8	10	9

Bảng này tóm tắt các bằng chứng quan trọng, giúp người đọc hiểu rõ hơn về cuộc tranh luận khoa học và sự phức tạp của mối liên hệ giữa IDA và đột quỵ.

IV. Trọng Tâm Khu Vực: Bối Cảnh Đột Quỵ và Thiếu Máu Do Thiếu Sắt tại Việt Nam

Việc xem xét tình hình đột quỵ và thiếu máu do thiếu sắt (IDA) tại Việt Nam là rất quan trọng để hiểu rõ hơn về những thách thức sức khỏe cộng đồng đặc thù mà quốc gia đang đối mặt, đặc biệt là ở nhóm người trẻ tuổi.

A. Gánh Nặng Đột Quỵ ở Người Trẻ tại Việt Nam: Một Cái Nhìn Sâu Sắc Hơn

Như đã đề cập, Việt Nam có tỷ lệ mắc đột quỵ chung cao (ASR 203,36 trên 100.000 dân vào năm 2021) so với mức trung bình của khu vực Đông Nam Á và toàn cầu. Điều đáng báo động hơn là tỷ lệ mắc đột quỵ ở nhóm tuổi 20-54 tại Việt Nam đã tăng lên trong giai đoạn 1990-2021.2 Nhóm dân số này chiếm một phần đáng kể lực lượng lao động trẻ và đang trong độ tuổi sản xuất chính của đất nước.

Năm 2021, đột quỵ là nguyên nhân gây ra 166.954 ca tử vong tại Việt Nam. Mặc dù con số này không chỉ riêng cho người trẻ, nó cho thấy mức độ nghiêm trọng chung của vấn đề. Gánh nặng đột quỵ tại Việt Nam cao hơn đáng kể so với mức trung bình toàn cầu ở hầu hết các chỉ số, và đặc biệt cao hơn ở nam giới so với nữ giới ở nhiều nhóm tuổi. Điều này có phần khác biệt với một số dữ liệu toàn cầu cho thấy tỷ lệ cao hơn ở phụ nữ rất trẻ, và có thể là một lĩnh vực cần nghiên cứu sâu hơn tại địa phương.

B. Thiếu Máu Do Thiếu Sắt tại Việt Nam: Một Vấn Đề Phổ Biến, Đặc Biệt ở Phụ Nữ Trẻ

Tỷ lệ thiếu máu chung tại Việt Nam đã giảm từ 23,9% năm 1990 xuống còn 16,2% năm 2021.11 Đối với phụ nữ trong độ tuổi sinh sản (15-49 tuổi) tại Việt Nam, tỷ lệ thiếu máu là 20,6% vào năm 2019 (giảm từ 27,3% năm 2000).11 Mặc dù có sự cải thiện, con số này vẫn chưa đạt được mục tiêu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).11

Thiếu sắt là nguyên nhân chính gây thiếu máu tại Việt Nam, chiếm 68,84% tổng số trường hợp thiếu máu vào năm 2021 (tương đương 11,05 triệu người).11 Điều đặc biệt quan trọng đối với trọng tâm của báo cáo này: Năm 2021, thiếu sắt ảnh hưởng không cân đối đến nữ giới tại Việt Nam, chiếm 75,04% các trường hợp thiếu máu ở phụ nữ.11 Tỷ lệ IDA ở nữ giới thậm chí còn tăng từ 66,13% năm 1990 lên 75,04% năm 2021.11

Một nghiên cứu năm 2024 trên trẻ em Việt Nam (mặc dù không phải là người trẻ tuổi, nhưng cho thấy tình trạng dinh dưỡng) cho thấy 15,2% bị thiếu máu và 13,9% bị thiếu sắt. Gánh nặng thiếu máu cao dai dẳng ở nữ giới trẻ tuổi tại Việt Nam có liên quan đến các yếu tố sức khỏe sinh sản, thiếu hụt dinh dưỡng và bất bình đẳng kinh tế xã hội.11

Sự kết hợp giữa gánh nặng đột quỵ quốc gia cao, tỷ lệ đột quỵ gia tăng ở nhóm tuổi 20-54 2, tỷ lệ IDA rất cao đặc biệt ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản (75,04% các trường hợp thiếu máu của họ là do IDA 11), và xu hướng IDA gia tăng ở nữ giới, tạo ra một hồ sơ nguy cơ độc đáo và đáng báo động cho phụ nữ trẻ Việt Nam. Đây là một "lý do bất ngờ" quan trọng đối với đối tượng độc giả địa phương. Nếu những phát hiện của nghiên cứu Gollamudi (tăng 39% nguy cơ đột quỵ với IDA 8) có liên quan đến dân số Việt Nam, thì nhóm phụ nữ trẻ bị IDA rất lớn này đang phải đối mặt với nguy cơ đột quỵ tăng cao đáng kể và có khả năng ngày càng gia tăng.

C. Tương Tác Tiềm Ẩn: Các Yếu Tố Đóng Góp Tại Địa Phương

Thói quen Ăn uống: Việc tiêu thụ chế độ ăn dựa trên ngũ cốc với khả năng hấp thu sắt thấp là một yếu tố ở các nước đang phát triển. Mặc dù không cụ thể cho Việt Nam trong các đoạn trích này, đây là một mô hình phổ biến ở Đông Nam Á có thể góp phần gây ra IDA. Sự chuyển dịch sang thực phẩm chế biến sẵn và xa rời chế độ ăn truyền thống cũng có thể đóng một vai trò.

Tiếp cận Chăm sóc Sức khỏe và Nhận thức: Nghiên cứu của Gollamudi lưu ý rằng các yếu tố như khả năng tiếp cận chế độ ăn uống dinh dưỡng và ít đi khám sức khỏe định kỳ hơn có thể làm trầm trọng thêm IDA và các yếu tố nguy cơ xơ vữa động mạch. Điều này có liên quan trong bối cảnh Việt Nam, nơi có thể tồn tại sự chênh lệch trong việc tiếp cận chăm sóc sức khỏe.

Việc chẩn đoán thiếu IDA là một mối lo ngại. Nghiên cứu của Gollamudi cho thấy tỷ lệ hiện mắc thấp hơn nhiều trong dữ liệu bệnh viện của họ (1,11%) so với các ước tính chung được báo cáo trước đó (5%), cho thấy IDA có thể bị bỏ sót nếu không được sàng lọc cụ thể. Điều này cũng có thể đúng ở Việt Nam.

Tỷ lệ gia tăng các yếu tố nguy cơ truyền thống như tăng huyết áp, đái tháo đường và hút thuốc lá ở Đông Nam Á, bao gồm cả Việt Nam, sẽ làm tăng thêm bất kỳ nguy cơ nào do IDA hoặc các yếu tố phi truyền thống khác gây ra.

Do bằng chứng mâu thuẫn về mối liên hệ nhân quả giữa IDA và đột quỵ trên toàn cầu 8 và tình hình nguy cơ cao cụ thể của Việt Nam, có một nhu cầu cấp thiết về nghiên cứu tại địa phương để hiểu liệu IDA có góp phần gây đột quỵ ở dân số trẻ Việt Nam hay không và bằng cách nào. Các hướng dẫn chung toàn cầu có thể không đủ; các chiến lược sàng lọc và phòng ngừa IDA phù hợp cho phụ nữ trẻ Việt Nam, có thể là một phần của kiểm tra sức khỏe sinh sản hoặc kiểm tra sức khỏe tổng quát định kỳ, cần được xem xét mạnh mẽ.

Mặc dù IDA là một trọng tâm chính, tỷ lệ gia tăng các yếu tố nguy cơ truyền thống (tăng huyết áp, đái tháo đường, hút thuốc lá, thiếu hoạt động thể chất) ở Đông Nam Á và có khả năng ở Việt Nam, cùng với những thay đổi tiềm ẩn trong chế độ ăn uống, có nghĩa là IDA không hoạt động một mình. Tác động tiềm ẩn của nó đối với nguy cơ đột quỵ có khả năng bị khuếch đại bởi các yếu tố cùng tồn tại này. Các chiến lược phòng ngừa phải toàn diện, không chỉ giải quyết IDA mà còn phải đối phó với làn sóng gia tăng các yếu tố nguy cơ truyền thống và lối sống không lành mạnh.

V. Vạch Ra Lộ Trình Phòng Ngừa: Hàm Ý và Khuyến Nghị

Trước tình hình đột quỵ ở người trẻ ngày càng gia tăng và sự xuất hiện của các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn như thiếu máu do thiếu sắt (IDA), việc xây dựng các chiến lược phòng ngừa hiệu quả trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Điều này đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống y tế công cộng, các chuyên gia y tế và chính bản thân mỗi người trẻ.

A. Yêu Cầu Cấp Bách Về Sức Khỏe Cộng Đồng: Nâng Cao Nhận Thức và Xem Xét Lại Việc Sàng Lọc

Nhu cầu Cấp thiết về Các Chiến dịch Nâng cao Nhận thức: Cần có các sáng kiến y tế công cộng để giáo dục người trẻ tuổi, đặc biệt là phụ nữ, và các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe về tỷ lệ đột quỵ gia tăng ở nhóm nhân khẩu học này và vai trò tiềm ẩn của các yếu tố nguy cơ ít được công nhận, bao gồm IDA và các yếu tố phi truyền thống như đau nửa đầu.8

Xem xét lại Hướng dẫn Sàng lọc IDA:

• Nghiên cứu của Tiến sĩ Gollamudi mạnh mẽ cho thấy nhu cầu cấp thiết về các chiến lược sàng lọc IDA hiệu quả ở người trẻ tuổi, do tỷ lệ hiện mắc cao và mối liên hệ với nguy cơ đột quỵ gia tăng.8
• Điều này đặc biệt liên quan đến phụ nữ trẻ trong độ tuổi sinh sản do tỷ lệ IDA cao hơn.7
• Việc sàng lọc có thể được tích hợp vào các cuộc kiểm tra sức khỏe định kỳ, khám phụ khoa hoặc tư vấn tiền mang thai.
• Lực lượng Đặc nhiệm Dịch vụ Phòng ngừa Hoa Kỳ (USPSTF) hiện thấy không đủ bằng chứng để khuyến nghị hoặc chống lại việc sàng lọc IDA ở phụ nữ mang thai không có triệu chứng để ngăn ngừa các kết cục bất lợi cho mẹ hoặc trẻ sơ sinh (mặc dù điều này liên quan đến kết cục thai kỳ, không trực tiếp đến đột quỵ, nó cho thấy sự phức tạp của các khuyến nghị sàng lọc). Tuy nhiên, đối với trẻ nhỏ, họ cũng cho rằng không đủ bằng chứng cho việc sàng lọc toàn dân nhưng lưu ý các yếu tố nguy cơ. Nghiên cứu của Gollamudi cung cấp động lực mới để xem xét đối tượng người lớn trẻ tuổi.
• Khả năng chẩn đoán thiếu IDA càng củng cố thêm nhu cầu sàng lọc chủ động.

Nghiên cứu của Gollamudi 8 mạnh mẽ ủng hộ việc sàng lọc IDA ở người trẻ để phòng ngừa đột quỵ. Tuy nhiên, việc thiếu bằng chứng nhân quả rõ ràng từ các nghiên cứu MR 10 và sự thận trọng chung của các tổ chức như USPSTF về việc sàng lọc rộng rãi khi chưa có bằng chứng áp đảo về lợi ích ròng tạo ra một tình thế tiến thoái lưỡng nan. Một cách tiếp cận thực tế có thể là sàng lọc phân tầng nguy cơ thay vì sàng lọc toàn dân, tập trung vào những người có tỷ lệ IDA cao nhất (phụ nữ trẻ) hoặc có các yếu tố nguy cơ đột quỵ cùng tồn tại. Quyết định sàng lọc IDA ở người trẻ tuổi để phòng ngừa đột quỵ cụ thể là rất phức tạp. Mối liên hệ "bất ngờ" từ nghiên cứu của Gollamudi rất thuyết phục, nhưng cơ sở bằng chứng cho việc sàng lọc để phòng ngừa đột quỵ vẫn chưa trưởng thành.

Can thiệp Mục tiêu cho Các Nhóm Nguy cơ Cao: Các nỗ lực y tế công cộng nên xem xét sàng lọc và can thiệp phù hợp cho các nhóm có nguy cơ cao hơn, chẳng hạn như người Mỹ gốc Phi trẻ tuổi (theo nghiên cứu của Gollamudi) hoặc, trong bối cảnh Việt Nam, phụ nữ trẻ có tỷ lệ IDA rất cao.11

Giải quyết Các Yếu tố Quyết định Kinh tế Xã hội: Các yếu tố bên ngoài như khả năng tiếp cận chế độ ăn uống dinh dưỡng kém và các cuộc hẹn khám sức khỏe không thường xuyên có thể làm trầm trọng thêm IDA và nguy cơ xơ vữa động mạch.8 Các chương trình y tế công cộng nên nhằm mục đích cải thiện những vấn đề này.

B. Cân Nhắc Trong Thực Hành Lâm Sàng: Một Sự Thay Đổi Mô Hình Chăm Sóc Người Trẻ

Tăng cường Nghi ngờ Lâm sàng đối với IDA: Các bác sĩ lâm sàng nên có ngưỡng thấp hơn để nghi ngờ và xét nghiệm IDA ở người trẻ tuổi, đặc biệt là phụ nữ, có biểu hiện mệt mỏi, hoặc những người có các yếu tố nguy cơ đột quỵ khác (truyền thống hoặc phi truyền thống).8

Điều tra IDA ở Bệnh nhân Đột quỵ Trẻ: Ở những bệnh nhân trẻ bị đột quỵ thiếu máu não cục bộ, đặc biệt nếu là đột quỵ ẩn, IDA nên được xem xét và điều tra như một yếu tố đóng góp tiềm ẩn hoặc bệnh đi kèm.8

Đánh giá Toàn diện Yếu tố Nguy cơ: Vượt ra ngoài các yếu tố nguy cơ truyền thống. Chủ động hỏi về các nguy cơ phi truyền thống như tiền sử đau nửa đầu (đặc biệt là có aura), các triệu chứng của PFO (nếu có), tiền sử gia đình về rối loạn tăng đông, và các bệnh tự miễn.4

Quản lý IDA Sớm và Hiệu quả: Chẩn đoán và điều trị IDA sớm (tư vấn chế độ ăn uống, bổ sung sắt) là rất quan trọng.5 Điều này có khả năng giảm thiểu bất kỳ nguy cơ đột quỵ liên quan nào.8

• Điều trị bao gồm xác định và giải quyết nguyên nhân gây IDA, và bổ sung sắt (đường uống hoặc tiêm tĩnh mạch nếu cần) để phục hồi dự trữ.6 Hầu hết mọi người cần 150-200 mg sắt nguyên tố mỗi ngày để điều trị.
• Nhấn mạnh rằng việc bổ sung sắt nên được giám sát y tế do nguy cơ quá tải sắt.13

Tư vấn Lối sống: Củng cố lời khuyên về quản lý các yếu tố nguy cơ truyền thống: chế độ ăn uống lành mạnh (bao gồm thực phẩm giàu sắt và vitamin C để hấp thu 14), hoạt động thể chất thường xuyên, cai thuốc lá, uống rượu vừa phải.

• Một nghiên cứu gần đây trên JAMA đã nhấn mạnh rằng việc tiêu thụ nhiều carbohydrate chất lượng cao (từ ngũ cốc nguyên hạt, trái cây, rau, các loại đậu) và chất xơ trong độ tuổi trung niên có liên quan đến việc lão hóa khỏe mạnh hơn và giảm nguy cơ mắc bệnh mạn tính ở phụ nữ, điều này có liên quan đến việc phòng ngừa đột quỵ lâu dài.15 Ngược lại, carbohydrate tinh chế và rau củ giàu tinh bột có liên quan đến khả năng lão hóa khỏe mạnh thấp hơn.15

Việc quản lý nguy cơ đột quỵ ở người trẻ, với một loạt các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn truyền thống, phi truyền thống và "bất ngờ", đòi hỏi một cách tiếp cận tích hợp hơn và có thể là đa chuyên khoa. Ví dụ, một phụ nữ trẻ bị IDA, đau nửa đầu và có thể đang sử dụng thuốc tránh thai đường uống cần sự phối hợp từ bác sĩ chăm sóc ban đầu, bác sĩ phụ khoa và có thể cả bác sĩ thần kinh. Các hệ thống chăm sóc sức khỏe có thể cần thúc đẩy các kênh giao tiếp và giới thiệu tốt hơn giữa các chuyên khoa để đánh giá và quản lý toàn diện nguy cơ đột quỵ ở nhóm bệnh nhân phức tạp này.

C. Lời Khuyên Hành Động Cho Người Trẻ: Trao Quyền Thông Qua Kiến Thức

Những "lý do bất ngờ" gây đột quỵ ở người trẻ (IDA, đau nửa đầu, tương tác PFO) chưa phải là kiến thức phổ biến trong cộng đồng. Việc phổ biến thông tin này có thể trao quyền cho người trẻ, đặc biệt là phụ nữ, để có những cuộc thảo luận sáng suốt hơn với bác sĩ, ủng hộ việc xét nghiệm phù hợp nếu có triệu chứng hoặc có nguy cơ cao, và thực hiện những thay đổi lối sống/chế độ ăn uống có mục tiêu.

Nhận biết Triệu chứng của IDA và Đột quỵ: Giáo dục người trẻ về các triệu chứng tinh tế của IDA (mệt mỏi, xanh xao, v.v.) và các dấu hiệu cảnh báo FAST (Face - Mặt, Arms - Tay, Speech - Lời nói, Time - Thời gian) của đột quỵ.

Chiến lược Ăn uống để Bổ sung Sắt:

• Tiêu thụ thực phẩm giàu sắt: sắt heme từ thịt, gia cầm, cá; sắt non-heme từ rau lá xanh, các loại đậu, thực phẩm tăng cường.14
• Tăng cường hấp thu sắt non-heme bằng cách tiêu thụ đồng thời thực phẩm giàu vitamin C (trái cây họ cam quýt, cà chua, ớt chuông).14
• Lưu ý các chất ức chế hấp thu sắt như tannin trong trà/cà phê, và canxi nếu dùng cùng bữa ăn giàu sắt.

Tìm kiếm Lời khuyên Y tế về Các Triệu chứng hoặc Mối lo ngại về IDA: Không tự chẩn đoán hoặc tự điều trị IDA bằng các chất bổ sung liều cao mà không có tư vấn y tế.13

Quản lý Các Yếu tố Nguy cơ Đã biết: Chủ động quản lý các yếu tố nguy cơ truyền thống (huyết áp, cholesterol, đường huyết) và thảo luận về các nguy cơ phi truyền thống (như quản lý đau nửa đầu) với các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe.

Hiểu rõ Tiền sử Gia đình: Nhận biết tiền sử gia đình về đột quỵ, các bệnh tim mạch (như PFO), hoặc các rối loạn đông máu.

VI. Kết Luận: Đối Mặt Với Mối Đe Dọa Đa Diện Của Đột Quỵ ở Người Trẻ

Đột quỵ ở người trẻ không còn là một hiện tượng hiếm gặp mà đã trở thành một vấn đề y tế công cộng đáng báo động, đòi hỏi sự chú ý và hành động khẩn cấp từ nhiều phía. Việc ngày càng có nhiều người trẻ bị đột quỵ không chỉ do các yếu tố nguy cơ truyền thống mà còn bởi sự góp mặt của những "nguyên nhân bất ngờ" và các yếu tố phi truyền thống phức tạp.

A. Tóm Tắt Các Phát Hiện Chính "Bất Ngờ" và Quan Trọng

Báo cáo này đã làm sáng tỏ sự gia tăng đáng lo ngại về tỷ lệ đột quỵ ở người trẻ trên toàn cầu và tại Việt Nam. Trong khi các yếu tố nguy cơ truyền thống như tăng huyết áp, đái tháo đường vẫn giữ vai trò quan trọng, một loạt các yếu tố phi truyền thống như đau nửa đầu (đặc biệt là có aura), lỗ bầu dục thông (PFO), và các tình trạng đặc thù theo giới ngày càng được công nhận là những yếu tố đóng góp đáng kể.

Một trong những phát hiện "bất ngờ" và nổi bật nhất là mối liên hệ tiềm ẩn giữa thiếu máu do thiếu sắt (IDA) và nguy cơ đột quỵ thiếu máu não cục bộ ở người trẻ. Nghiên cứu của Gollamudi và cộng sự đã chỉ ra rằng IDA có liên quan đến việc tăng 39% nguy cơ đột quỵ ở nhóm tuổi này, một con số có ý nghĩa lâm sàng lớn. Tuy nhiên, cuộc tranh luận khoa học về bản chất chính xác của mối liên hệ này (là quan hệ nhân quả trực tiếp hay chỉ là mối liên quan do các yếu tố gây nhiễu) vẫn đang tiếp diễn, với các nghiên cứu ngẫu nhiên hóa Mendel đưa ra những kết quả trái chiều.

Đặc biệt tại Việt Nam, nơi có tỷ lệ đột quỵ chung cao và tỷ lệ IDA ở phụ nữ trẻ trong độ tuổi sinh sản cũng rất đáng kể, thậm chí có xu hướng gia tăng, tiềm năng tác động của mối liên hệ IDA-đột quỵ càng trở nên quan trọng. Đây là một "lời cảnh tỉnh" rằng đột quỵ không chỉ là bệnh của người già và bức tranh nguy cơ ở người trẻ phức tạp hơn nhiều so với những gì chúng ta từng nghĩ.

B. Con Đường Phía Trước: Nghiên Cứu, Chẩn Đoán và Phòng Ngừa Chủ Động

Để đối phó hiệu quả với mối đe dọa này, cần có một chiến lược đa hướng:

• Thúc đẩy Nghiên cứu Sâu rộng: Cần có thêm nhiều nghiên cứu để:
  • Làm rõ bản chất chính xác (nhân quả hay liên quan) và cơ chế của mối liên hệ IDA-đột quỵ, đặc biệt là ở các quần thể đa dạng như Việt Nam.
  • Điều tra sự tương tác giữa IDA, các yếu tố nguy cơ truyền thống và các yếu tố phi truyền thống khác.
  • Phát triển và xác nhận các chiến lược sàng lọc IDA và các nguy cơ phi truyền thống quan trọng khác ở người trẻ một cách hiệu quả và dựa trên phân tầng nguy cơ.
  • Đánh giá tác động của việc điều trị IDA đối với tỷ lệ đột quỵ ở người trẻ.
• Nâng cao Năng lực Chẩn đoán: Khuyến khích các hệ thống y tế và nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tăng cường các phương pháp chẩn đoán đột quỵ ở người trẻ để tìm kiếm nguyên nhân vượt ra ngoài các yếu tố phổ biến, đặc biệt trong các trường hợp đột quỵ ẩn.
• Chiến lược Phòng ngừa Đa Hướng: Ủng hộ các biện pháp phòng ngừa chủ động, đa hướng, bao gồm:
  • Quản lý tích cực các yếu tố nguy cơ truyền thống.
  • Nâng cao nhận thức và quản lý các nguy cơ phi truyền thống.
  • Các chiến lược mục tiêu để phòng ngừa và điều trị IDA, đặc biệt ở phụ nữ trẻ có nguy cơ cao.
  • Các chiến dịch y tế công cộng thúc đẩy lối sống lành mạnh, bao gồm dinh dưỡng tối ưu (ví dụ: carbohydrate chất lượng, chất xơ, chế độ ăn giàu sắt). Các can thiệp sớm trong đời, tập trung vào việc thiết lập các kiểu ăn uống lành mạnh và giải quyết các thiếu hụt dinh dưỡng từ thời thơ ấu và thanh thiếu niên, có thể là chìa khóa để phòng ngừa đột quỵ lâu dài ở những người hiện đang là "người lớn trẻ tuổi".

C. Lời Kêu Gọi Hành Động Cuối Cùng

Đột quỵ ở người trẻ là một mối quan tâm nghiêm trọng và ngày càng gia tăng, đòi hỏi sự chú ý khẩn cấp từ các cá nhân, cộng đồng y tế và các cơ quan y tế công cộng. Thông điệp y tế công cộng cần phải tinh tế, thừa nhận các lĩnh vực nghiên cứu và tranh luận đang diễn ra (như quan hệ nhân quả so với mối liên quan đối với IDA-đột quỵ). Mục tiêu là cảnh giác có hiểu biết, không phải gây hoang mang.

Bằng cách hiểu rõ toàn bộ phổ các yếu tố nguy cơ, bao gồm cả những yếu tố "bất ngờ", và bằng cách áp dụng các chiến lược phòng ngừa và quản lý chủ động, dựa trên bằng chứng, chúng ta có thể hy vọng đẩy lùi làn sóng dịch bệnh mới nổi này và bảo vệ sức khỏe cho thế hệ tương lai.Vui lòng liên hệ Queen Mobile 0906849968 để được hướng dẫn chi tiết